مدل بهینه سازی مصرف آب در گلخانه های هیدروپونیک با استفاده از پلیمر سوپرجاذب PRA٣٠٠۵

چکیده :

دسترسی نامناسب به آب در مناطق خشک و نیمه خشک نیاز افزایش کارآیی مصرف آب را به عنوان یکی از محورهای اصلی کشاورزی پایدار در این مناطق مطرح می نماید به طوری که با کمترین میزان آب قابل دسترس می توان به بیشترین تولید دست یافت .

مصرف پلیمرهای سوپرجاذب در گلخانه های هیدروپونیک و جایگزینی آن با بخشی از مواد بستر ضمن اینکه آب مورد نیاز گیاه (خیار درختی ) را در دسترسش قرار داده موجبات کاهش مصرف آب آبیاری را فراهم می نماید و تا حد چشمگیری باعث کاهش هزینه های مرتبط با آن می شود.

این تحقیق فرض بر آن داشته که کاهش آب آبیاری در بستر کشت دارای پلیمر ، نه تنها باعث کاهش عملکرد نمی شود بلکه موجبات افزایش کارآیی مصرف آب را هم فراهم می نماید زیرا بستر جدید باعث نگهداشت بیشتر آب شده و ساختمان بستر کشت را تا حد بسیار زیادی بهبود می بخشد و از لحاظ هیدرولیکی بستر در شرایط مطلوبی قرار می گیرد و تاثیر مثبتی بر عملکرد خواهد داشت . و در نهایت ، تهیه مدل ساده تولید با توجه به حجم آب مصرفی در برابر میزان استفاده از پلیمرهای سوپرجاذب ، مدیریت کم آبیاری در بهره برداری از گلخانه های هیدروپونیک ، تاثیر میزان استفاده از پلیمرهای سوپرجاذب بر دور آبیاری در برابر بالاترین حجم تولید و در نتیجه افزایش کارآیی مصرف آب را مورد بررسی قرار می دهد.

نتایج به دست آمده از انجام طرح نشان دهنده آن بود که میزان ۳۰ درصد جایگزینی پلیمر با مواد بستر توانایی کاهش آب آبیاری را تا میزان ۲۰ درصد داشته و در نتیجه باعث افزایش کارآیی مصرف آب در گلخانه های هیدروپونیک به میزان ۴۴ درصد در هر متر مکعب می شود و همچنین نسبت سود خالص به هزینه برای تیمار برگزیده نسبت به شاهد تا میزان ۹۲ درصد در افزایش یافته است . نهایتاً با توجه به میزان عملکرد تیمارهای مختلف پلیمر و تغییرات آب آبیاری مدل ساده ای برای تولید نوشته شد که با استفاده از آن می توان میزان عملکرد محصول را در برابر مقادیر مختلف استفاده از پلیمر و آب آبیاری تخمین زد و برای تولید از قبل برنامه ریزی نمود.

کلمات کلیدی : پلیمر سوپرجاذب ، هیدروپونیک ، کارآیی مصرف آب

مقدمه :

آب اولین و اساسی ترین عامل برای تولید محصولات کشاورزی می باشد. با توجه به محدود بودن منابع آبی در کشورمان و اصل استفاده بهینه از هر قطره آب ، ضروری است که برنامه ریزی دقیقی برای استفاده بهینه از منابع آبی موجود در کشور، برای کشاورزی به عنوان بزرگترین مصرف کننده آب صورت گیرد[۵]. از جمله این راهکارها می توان از آبکشت (کشت هیدروپونیک ) در گلخانه نام برد که علاوه بر صرفه جویی قابل ملاحظه در مقدار آب مصرفی ، عملکرد را نیز به شدت افزایش داده و از این رهگذر ضمن متعادل ساختن عرضه این محصولات در طول سال آثار اشتغال زایی قابل توجهی را نیز در پی خواهد داشت . از آنجایی که ساخت گلخانه های هیدروپونیک مستلزم صرف هزینه بسیار زیادی می باشد و بستر کشت آن نیز از ترکیبات گران قیمتی تشکیل شده لذا طرحی بیان شد که نه تنها باعث کاهش میزان آب مصرفی شده بلکه موجبات صرفه جویی در عوامل وابسته نظیر کودها و مواد غذایی که به صورت محلول در آب استفاده می شود را نیز فراهم می آورد. در این تحقیق درصدهای مختلف پلیمر سوپرجاذب جایگزین بستر کشت هیدروپونیک شده و اثرات مقادیر مختلف آب آبیاری را بر گروههای مختلف بستر کشت ، روی گیاه خیار درختی مورد بررسی قرار گرفت . در این تحقیق فرض بر آن بود که کاهش فواصل آبیاری و افزایش دور آن در بسترهای هیدروپونیک  با اختلاط پلیمر نه تنها تاثیر بسزایی در کاهش تولید نمیگذارد بلکه احتمال افزایش تولید را نیز دارا می باشد.

 تحقیقی که در گذشته روی اثر پلیمر سوپرجاذب بر مقدار ماده خشک تولیدی سویا انجام شده بود نیز این نتیجه را بیان نمود که افزایش پلیمر باعث زیاد شدن مقدار ماده خشک تولید شده گیاه سویا گردید (کریمی ۱۳۷۲). در مورد گیاه کتان روغنی نیز نتایج مشابهی به دست آمد که این موضوع بیانگر اثر مثبت پلیمر در بستر کشت می باشد کیخایی (۱۳۸۰). این تحقیق در مورد گیاه گوجه فرنگی نیز نتایجی کاملاً مشابه در پی داشت (دانشگاه کوچی ژاپن ۱۹۸۰). فرض دیگر این تحقیق بیانگر آن بود که بستر کشت هیدروپونیک دارای پلیمر باعث افزایش کارآیی مصرف آب شده و در جایگزینی با مواد رایج در بستر بهتر عمل می نماید.

 لازم به ذکر است که بستر کشت هیدروپونیک یک نوع بستر درشت دانه بوده لذا تحقیقات انجام شده در این مورد نشانگر آن است که کاربرد پلیمر در بستر کشت درشت دانه موجبات افزایش و بهبود تخلخل را فراهم نموده و باعث افزایش ظرفیت نگهداری آب در بستر شده و مسئله ظرفیت پایین نگهداری رطوبت در این بسترها را حل می نماید (شرفا ۱۳۶۶). تحقیقات دیگری نیز در این زمینه انجام شده که همگی به نتایج یکسانی دست یافته اند (گنجی خرمدل ۱۳۷۸)، (تیلور و همکاران ۱۹۸۶)، (وودهوس و همکاران ۱۹۹۱).

هدف از اجرای این طرح ، تاثیر میزان استفاده از پلیمرهای سوپرجاذب بر دور آبیاری در برابر بالاترین حجم تولید، افزایش کارآیی مصرف آب  و در نهایت تهیه مدل ساده تولید در برابر حجم آب مصرفی و میزان استفاده از پلیمرهای سوپرجاذب می باشد که با استفاده از آن بتوان مدیریت درستی در استفاده بهینه از منابع آب موجود و بهره برداری مناسب از گلخانه های هیدروپونیک اعمال نمود.

مواد و روشها:

این طرح در بهار ۱۳۸۳ در یکی از گلخانه های اطراف شهرستان پاکدشت به مساحت ۱۸۰۰ متر مربع واقع در ۵۱ درجه و ۴۵ دقیقه طول شرقی و ۳۵ درجه و ۲۸ دقیقه عرض شمالی انجام شد. سیستم آبیاری این مجموعه از نوع قطره ای و قابل تنظیم برای هر تیمار آبیاری بوده و بستر کشت آن نیز از نوع هیدروپونیک  با ترکیبات پوکه صنعتی (۱۵ درصد)، پرلیت (۲۵ درصد) و پیت موس (۶۰ درصد) می باشد. برای رسیدن به اهداف مورد نظر از طرح آماری کرتهای خرد شده (اسپلیت پلات ) در قالب بلوکهای کامل تصادفی استفاده گردید. در این طرح تیمارهای مختلف کم آبیاری با زیر مجموعه ای از درصد های مختلف پلیمر جاذب آب مورد بررسی و آزمایش قرار گرفت تا تیمار مناسب کم آبیاری و بهترین میزان جایگزینی پلیمر مشخص شود. به این ترتیب هر تکرار به چهار تیمار آبیاری شاهد، ۲۰،۱۰ و ۳۰ درصد کاهش آبیاری نسبت به عرف منطقه و هر تیمار آبیاری نیز به چهار تیمار بستر کشت شاهد، ۱۰، ۲۰ و ۳۰ درصد جایگزینی حجمی پلیمر به جای مواد بستر تفکیک شد. لازم به ذکر است که پلیمر مورد استفاده از نوع PRA٣٠٠۵ بوده و بصورت ژل متورم شده با مواد بستر ترکیب گردید.  بذر خیار گلخانه ای از نوع PS انتخاب و در روز اول مرداد ماه کشت شد. بعد از کشت بذر به مدت ۲۰ روز آبیاری به صورت روزی یکبار انجام گردید و در انتها تیمارهای آبیاری اعمال شده و برنامه ریزی آبیاری برای تیمارها انجام گرفت . بعد از  به ثمر رسیدن میوه خیار اولین نمونه برداری ۵۶ روز بعد صورت گرفت که در آن نمونه برداری میوه های هر بوته چیده و به صورت جداگانه وزن گردیدند و ارقام حاصل از آن به دقت ثبت شد این کار در طول دوره رشد به طور متوسط هر هفته یکبار انجام شد. پس از انجام مراحل فوق اطلاعات جمع آوری شده به صورت لیست جامعی در آمد و صفت گیاهی عملکرد را رقم زد. در پایان اطلاعات جمع آوری شده توسط نرم افزار SAS مورد برآزش آماری قرار گرفت و در انتها نسبت سود خالص به هزینه تعیین گردید تا بتوان از آنها برای تعیین مناسبترین تیمار استفاده نمود و سپس مدل تولید با استفاده از داده های به دست آوده نوشته شد.

نتایج و بحث :

نتایج بررسیهای انجام شده روی صفت گیاهی عملکرد در جدول (۱) ( آنالیز آماری شاخص عملکرد) نمایانگر آن است که با کاربرد پلیمر سوپر جاذب PRA٣٠٠۵  می توان میزان آبیاری را تا حد قابل قبولی کاهش داد. به منظور بررسی دقیق تر مقایسه میانگین اثرات متقابل کم آبیاری و جایگزینی سوپرجاذب به روش آزمون چند دامنه ای دانکن در سطح احتمال ۵ درصد انجام شد که جدول (۲) گویای آن است که در آن بیشترین کمیت gr ۱۱۷۰ مربوط به تیمار آبیاری شاهد با جایگزینی ۲۰ درصد پلیمر سوپر جاذب می باشد که خود بیانگر تاثیر مثبت پلیمر بر روند عملکرد محصول است .

 این تیمار به دلیل در اختیار داشتن حداکثر آب مورد نیاز از عملکرد خوبی بر خوردار بود ولی تیمار بعدی که در سطح  نسبتاً پایین تری قرار داشت دارای کمیتی معادل (gr) بود که این رقم مربوط به تیمار ۲۰ درصد کاهش آبیاری و جایگزینی ۳۰درصد پلیمر می باشد. این تیمار به لحاظ صرفه جویی در مصرف آب و متقابلاً مواد غذایی محلول در آن حائز اهمیت بوده و راندمان تولید را در حد قابل قبولی افزایش می دهد. از آنجا که پلیمر قابلیت جذب و نگهداری آب و مواد غذایی محلول در آن را دارد و در صورت نیاز می تواند این ذخیره را به مرور در اختیار گیاه قرار دهد لذا با استفاده از آن می توان اثرات و تنشهای کم آبیاری را تا حد قابل ملاحظه ای کاهش داد. به این ترتیب با کاهش آبیاری نه تنها گیاه با تنش روبرو نمی شود بلکه می توان در بسیاری از هزینه های جانبی مانند:

هزینه مواد غذایی ، آب مصرفی و همین طور هزینه های کارگری تا مبلغ  قابل توجهی یعنی حدودًا ۲۰ درصد کل هزینه های نامبرده (معادل میزان صرفه جویی مصرف آب تیمار ۲۰ درصد کاهش آبیاری و ۳۰ درصد جایگینی پلیمر) صرفه جویی نمود که در مقایسه با آن مقدار اندک کاهش عملکرد نسبت به تیمار شاهد، رقم محسوسی به شمار می آید. جهت بررسی بهتر تاثیر آبیاری ، جایگزینی پلیمر و اثرات متقابل آنها نمودار(۱) رسم گردید.

 با توجه به جدول (۱) و نمودار (۱) می توان بیان نمود که اثر آبیاری بر عملکرد به صورت منحنی درجه دوم بوده و تاثیر جایگزینی پلیمر سوپرجاذب بر عملکرد به صورت تقریباٌ خطی می باشد و اثرات متقابل کاهش آبیاری و جایگزینی پلیمر سوپرجاذب بر عملکرد به صورت منحنی درجه دوم بیان می گردد. از این موارد می توان نتیجه گرفت که مدل مورد نظر باید در مقابل میزان آب آبیاری درجه دوم بوده و در مقابل جایگزینی پلیمر سوپرجاذب به صورت خطی عمل نماید.

با اعمال تیمارهای آبیاری و بررسی اثر پلیمر در اعمال کم آبیاری می توان بیان نمود که استفاده از این روش توانایی کاهش میزان آب آبیاری مورد نیاز را برای گیاه خیار درختی تا میزان ۲۰ درصد داشته و تنها برای آبیاری میتوان از ۸۰ درصد آب در نظر گرفته شده استفاده نمود. اگر گلخانه ای با وسعت ۱۸۰۰ متر مربع را در نظر بگیریم با توجه به میزان کاهش آب آبیاری در هر دوره کشت می توان تا ۱۷۴ متر مکعب صرفه جویی در مصرف آب داشت که باعث افزایش دور آبیاری و در نهایت کاهش حجم آب مصرفی می گردد.

برای تعیین شاخص کارآیی مصرف آب با توجه به اینکه بیشترین مقدار ثبت شده (gr) مربوط به تیمار کم آبیاری به میزان ۲۰ درصد و جایگزینی سوپرجاذب به مقدار ۳۰ درصد حجمی می باشد که در مقیاس با مقدار ثبت شده تیمار آبیاری و پلیمر سوپرجاذب شاهد یعنی (gr ۳۹.۶۵) رقم با ارزشی می باشد.

 حال اگر میزان کارآیی مصرف آب را در هر دو حالت محاسبه نماییم ملاحظه می شود که برای حالت آبیاری و بستر کشت شاهد این مقدار ۲۷۰ گرم بر متر مکعب بوده و در ادامه برای حالت کم آبیاری ۲۰ درصد و جایگزینی پلیمر ۳۰ درصد این میزان به ۳۹۰ گرم بر متر مکعب رسیده است . در مقایسه این دو عدد با یکدیگر باید بیان نمود پلیمر سوپر جاذب قادر بوده میزان کارآیی مصرف آب را از ۲۷۰ به ۳۹۰ گرم بر متر مکعب برساند و با توجه به اینکه این عدد برای یک بوته به دست آمده است لیکن برای سطح زیر کشت وسیع این رقم پیشرفت ، بسیار با ارزش به شمار می آید.

توجه به داده های ارائه شده در آنالیز آماری شاخص عملکرد که نمایانگر خطی بودن تابع تولید نسبت به پلیمر سوپرجاذب می باشد یعنی بهترین تیمار انتخاب شده دارای بیشترین مقدار پلیمر مصرفی بوده لذا این تغییرات به صورت خطی فرض می شود (رابطه ۱) و به دنبال آن پس از بررسی تابع تولید نسبت به آب آبیاری و با توجه به تیمار برتر انتخاب شده روند تغییرات آن غیر خطی فرض شده (رابطه ۲) و چون اثرات متقابل آب و پلیمر تواماً در شکل گیری مدل موثرند لیکن از حاصل ضرب آنها با هم به معادله درجه دومی با ۶ ضریب می رسیم (رابطه ۳ ).

پارامترهای روابط فوق عبارتند از:

y1 = تابع تولید نسبت به آب آبیاری ، y2 = تابع تولید نسبت به پلیمر جایگزین شده ، Y = تابع تولید (مدل مربوطه ) و  = ضرایب مربوط به معادله تابع تولید.

رابطه (۳) گویای مدل رگرسیونی مصرف آب می باشد که پس از حل آن با استفاده از داده های عملکرد گیاه و مقادیر آب و پلیمر خواسته شده در مدل به روش حل ماتریس ضرایب ، توسط برنامه کامپیوتری نوشته شده این ضرایب تعیین گردیده و در جای خود قرار گرفتند این ضرایب در جدول (۳) آورده شده است .

 پس از محاسبه ضرایب و جاگذاری ارقام بدست آمده شکل نهایی مدل به دست می آید که رابطه  (۴) گویای آن است .

در این مدل :

Y= عملکرد بوته خیار درختی (gr)

W=میزان آب آبیاری برای هر بوته در طول دوره کشت (litr)

S=مقدار جایگزینی پلیمر سوپرجاذب (درصد) می باشد.

لازم به ذکر است برای دقت بیشتر در انجام محاسبات ضرایب اعمال شده باید حتماً با تمام ارقام اعشار آورده شوند.

مدل فوق نسبت به آبیاری درجه دوم و نسبت به مقادیر مختلف پلیمر درجه اول می باشد. ضمناً مدلهای دیگری برای انتخاب بهترین مدل مورد استفاده قرار گرفت که با توجه به پارامترهای آماری و تطبیق بیشتر مدل رگرسیون شش پارامتری ارائه گردید. و در نهایت برای تفسیر نتایج حاصل از مدل لازم بود نمودار تغییرات عملکرد به ازای مقادیر مختلف آب آبیاری برای هر تیمار جایگزینی پلیمر سوپرجاذب رسم گردد تا به صورت بهتری نمایانگر تغییرات حاصله باشد که در نمودار(۲) آورده شده است . در این نمودارها روند تغییرات عملکرد به ازای آب آبیاری به نمایش در آمده که از روی آن می توان بهترین و مفیدترین میزان کم آبیاری و درصد مناسب جایگزینی پلیمر را پیش بینی نمود و در مدیریت و برنامه ریزی کشت از آن استفاده نمود.

کشاورز با استفاده از این روابط و نمودارها و به تناسب وضعیت بازار مصرف و مواد اولیه می تواند انتخاب بهتری را انجام داده و در هزینه های خود تا حد قابل قبولی صرفه جویی نماید.

نهایتاً جهت بررسی اقتصادی نیازمند تعیین هزینه های متغیر می باشیم از آنجایی که این هزینه ها در رقم زدن هزینه تولید بسیار موثر می باشند لذا به محاسبه مخارج برای تیمارهای مختلف پرداخته شد که عبارتند از مجموع هزینه های مواد بستر، آب مصرفی ، مواد غذایی مصرف شده و هزینه کارگری که با جمع بندی موارد فوق هزینه تولید محصول برای تیمارهای مختلف دست می آید. حال با توجه به قیمت خرید محصول در گرانترین فصل از گلخانه و عملکرد محصول برای هر تیمار قیمت فروش محصول هر بوته محاسبه گردید و با توجه به هزینه تولید آن از نظر اقتصادی با یکدیگر مقایسه می شوند که جدول (۴) بیانگر مقایسه اقتصادی بین تیمارها می باشد. همانطور که در این جدول مشاهده می شود بهترین تیمار از نظر صرفه اقتصادی تیمار کم آبیاری به میزان ۲۰ درصد و جایگزینی پلیمر ۳۰ درصد (DP٣۴) می باشد که با نسبت سود به هزینه ۲.۱ به عنوان مناسبترین گزینه معرفی می گردد. و در نمودار(۳) این نسبت برای تیمارهای مختلف نمایش داده شده است .

در پایان برنامه ای نوشته شد تا با استفاده از آن بتوان به راحتی نتایج مورد نیاز را از مدل استخراج نمود که نمایی از برنامه در شکل (۱) نشان داده شده است . با استفاده از این برنامه می توان میزان تولید هر بوته خیار درختی را به ازای آب مصرفی و مقدار پلیمر بکار رفته در بستر کشت پیش بینی نمود.

پیشنهادات :

–  آبیاری در حدی که تمام نیازهای گیاه را برآورده نماید الزاماً مقرون به صرفه نمی باشد لذا مصرف آب در گلخانه های هیدروپونیک به تنهایی در میزان هزینه ها تاثیر ندارد بلکه با عواملی مانند هزینه های مواد

غذایی ، شیمیای (اسید شویی ) و نیروی کارگری تواماً بر روی هزینه ها تاثیر می گذارند در نتیجه باید همواره روشی را انتخاب نمود تا با استفاده از آن بتوان نیاز بازار را با تولید و هزینه های مصرفی تطبیق داد و تصمیم گرفت که کاهش عملکرد به ازای کم آبیاری تا چه حد می تواند مقرون به صرفه گردد.

–  این مدل برای اولین بار از نتایج این طرح به دست آمده است لذا جا دارد تا بررسی های بیشتری روی آن انجام گردد تا اشکالات احتمالی آن تصحیح گردد و یا مدلی کاملتر به دست آید.

–  مهمترین پیشنهادی که میتوان در این طرح مطرح نمود آن است که کشاورزان همواره به کمک تحقیق انجام شده و شرایط بازار مصرف و مواد اولیه نسبت به کم آبیاری سودمند اقدام نموده و در حد امکان از هدر رفت آب و سرمایه اولیه در قالب مواد محلول جلوگیری نمایند و در نهایت از این هزینه صرفه جویی شده در توسعه کشاورزی استفاده نمایند تا شاید بتوان هرچه سریعتر به اهداف توسعه که در بحث مقدمه و بحران آب مطرح شد دست یابیم .

–  طبق برآورد اقتصادی و نسبت سود خالص به هزینه میتوان پیشنهاد نمود که در بستر کشت هیدروپونیک مقدار ۳۰ درصد حجمی پلیمر جایگزین نمود و میزان آب آبیاری را تا میزان ۲۰ درصد کاهش داد تا به اقتصادی ترین راندمان تولید دست یابیم .

منابع :

۱-آب کشاورزی ، شرب و صنعت . انتشارات وزارت نیرو امور آب .

۲-بی نام (۱۳۶۳). نتایج تحقیقات مورد نیاز در زمینه آب و آبیاری . مجموعه مقالات کنفرانس صرفه جویی در مصارف

۳-بی نام (۱۳۷۳). استفاده از پلیمرها در اصلاح خاک و کشاورزی .

۴-گنجی خرمدل ، ن (۱۳۷۸) تاثیر پلیمر جاذب رطوبت PRA٣٠٠۵ بر روی برخی خصوصیات فیزیکی خاک .

پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس ۱۶۵ ص .

۵-دهمین همایش کمیته ملی آبیاری و زهکشی متن سخنرانی شماره ۲(۱۳۷۹)، وضعیت موجود، چشم اندازهای آینده و راهکارهایی جهت بهینه سازی آن .

۶-سیادت ،ح و دربندی ،ص (۱۳۸۱). کارآیی آب در تولید محصولات کشاورزی ، خلاصه مقالات کارگاه آموزشی نگرشی

۷-کاربردی به مدیریت آبیاری در شرایط کم آبی ، کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران ، ۲۳ خرداد ۱۳۸۱.

۸-شرفا ، م (۱۳۶۶). اثر پرلیت و هیدروپلاس در تخلخل ، ظرفیت نگهداری رطوبت و آبگذری خاکها. پایان نامه

 کارشناسی ارشد خاکشناسی ، دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران ۱۴۴ ص .

۹-شکوهیان ، ع (۱۳۸۰). پرورش خیارهای گلخانه ای در خاک و محیطهای کشت بدون خاک .۲۱۸ص .

۱۰-کاشی ، ع ، (۱۳۷۳)،جزوه درسی خیار گلخانه ای .

۱۱-کامکار حقیقی ، ع . (۱۳۸۱). بررسی راهکارهای افزایش کارایی مصرف آب در کشاورزی ، کارگاه فنی نگرش

کاربردی به مدیریت آبیاری در شرایط کم آبیاری .

۱۲-کیخانی ، ف (۱۳۸۰) بررسی اثر پلیمر جاذب رطوبت PRA٣٠٠۵ بر میزان آب مصرفی و برخی خصوصیات کمی و کیفی گیاه کتان روغنی ۹۶ ص .

۱۳-نادری ، ف (۱۳۷۵). بررسی رفتار تورمی هیدروژلها در محیط متخلخل . پایان نامه کارشناسی ارشد شیمی ، دانشکده فنی مهندسی تربیت مدرس ۱۳۰ ص .

۱۴-نصوحی ، غ (۱۳۸۱). خیار داربستی . انتشارات نصوح ۱۱۰ ص .

۱۵-ولی زاده ، م ، و مقدم ، م ، (۱۳۷۶). طرح آزمایشهایی در کشاورزی ۱، ۳۹۵ ص .

۱۶-Al-Harbi, A.R. and Al-Omram, A.M. and Wahdan, H. and Shalaby, A.A. (1994). Arid soil research and rehabilitation. Journal-article.

۱۷-Attipalli Ramachandra Reddy, Kolluru Viswanatha and Munusamy Vivekanadan. (2004).

Drought-induced responses of photosynthesis and antioxidant metabolism in higher plant.

۱۸-Choudhary,M.I.and Shalaby, A.A.and Al-Omran , A.M.(1995).Water holding capacity and

evaporation of calcareous soil  Science And Plant Analysis .

۱۹-Doorenbos, j.. and A. H. Kassam, (1986). yield response to Water, Irrigation and Drainage paper. No.33.

۲۰-Johnson , M.S.(1984). Effect of soluble salts on water absorption by gel-forming soil conditioners . Journal of the science of food and agriculture.

۲۱-Kiatkamjornwong, S. and Faullimmel, J. (1991). Synthesis of cassava starch-based water-

absorbing polymer for agricultural application. Journal of The National Research Connul Of Thailand.

۲۲-Padman, D.R. and Porwal, B.L. and Patel, J.C.(1994). Effect of levels of irrigation, nitrogen and jalashakti on growth and yield of Indian mustard (berassica juncea). Indian journal of agronomy.

۲۳-Piner,G.(1985). Possibilities for extention of irrigation cycle in citrus nurseries using a gel-forming polyacriamide. Citrus and subtropical fruit journal.

۲۴-Richard, E.and Terry, R.E. and Nelson, S.D (1986). Effects of polyacrylamid and irrigation method on soil physical properties. soil science .

۲۵-Silberbush ,M.and Adar, E.and Malach, Y. and De-Malach ,Y.(1993). Use of a hydrophilic polymer to to improve water storage and availability to crops grown in sand dunes. Agricultural Water Mangement.

۲۶-Taylor,K. C. and Halfacre, R. G. (1986). The effect of hydrophilic polymer on media water

retention and nutrient availability to ligustum. Hortscience.

۲۷-Terry, R. E. and Nelson, S. D. (1986). Effects of polyacrilamide and Irrigation Metod on soil physical properties. American Society of soil science.

۲۸-Woodhouse, J.and Johnson, M.S. (1991). Effect of super absorbent polymers on survival and growth of crop seedings. Agricultural water management.

سوپر جاذب  = کاهش مصرف آب ۵۰ تا ۷۰ درصد  = گذر از کم آبی  = مقابله با خشکسالی = خرید سوپر جاذب